টোকাবহী (অণু-প্ৰবন্ধ) : ৭১ – ৮০

(৭১)

বৰগোহাঞিদেৱলৈ শ্ৰদ্ধাঞ্জলি

হোমেন বৰগোহাঞিদেৱৰ নিজৰে ভাষা ধাৰ কৰি আমি ক’ব পাৰোঁ যে— ঘৰখনত হোমেন বৰগোহাঞিৰ এখনো কিতাপ নথকা বা হোমেন বৰগোহাঞিৰ এখনো কিতাপ পঢ়ি নোপোৱা কোনোবা শিক্ষিত অসমীয়া মানুহ আছেনে? নিশ্চিতভাবে নাই।

তেখেতৰ সম্পৰ্কে আমি আন এক ধৰণেও চাব পাৰোঁ। আমাৰ মাজত এটা বস্তুৰ ডাঙৰ অভাৱ আছে। সাহিত্যিক, গায়ক, অভিনেতা, বিজ্ঞানী, খেলুৱৈ, আদি যিকোনো ধৰণে অসাধাৰণ প্ৰতিভা দেখুওৱা আৰু সাংঘাটিক জনপ্ৰিয় হোৱা এনেকুৱা খুৱ কম মানুহ আমাৰ মাজত আছে, যিসকল সামাজিক তথা ৰাজনৈতিক চিন্তাতো অতিশয় তীক্ষ্ণধী! ভূপেন হাজৰিকা গায়ক ৰূপে পাৰ ভাঙি যোৱা জনপ্ৰিয়তাৰ অধিকাৰী আছিল; কিন্তু তেওঁ আছিল সমাজ-ৰাজনৈতিক চিন্তাতো অসাধাৰণ তীক্ষ্ণধী। হীৰেন গোহাঁই সাহিত্য-সমালোচক ৰূপে অসাধাৰণ, কেৱল সেই পৰিচয়েৰেই তেওঁ অমৰ; কিন্তু সমাজ-ৰাজনৈতিক চিন্তাত তেওঁ এনেদৰে গভীৰলৈকে ব্যাপ্ত হৈ আছে যে তেওঁৰ সাহিত্য-সমালোচনাক তাৰ পৰা সীমা টানি পৃথক কৰাটো কঠিন। হোমেন বৰগোহাঞিও নিজৰ ধৰণেৰে এই শ্ৰেণী মানুহৰে অন্যতম প্ৰতিভূ। তেওঁলোকৰ খুঁত আছে, ভুল আছে, তেওঁলোক বিতৰ্কিত; কিন্তু অসমীয়া জাতিৰ বাবে অতিশয় সৌভাগ্যৰ কথা এই যে তেওঁলোকক অসমীয়াই পাইছে। এই দুই ধাৰা একেজন মানুহৰ মাজত বিৰাজ ঘটা অন্ততঃ কেইজনমানক অসমীয়াই লাভ কৰিলে! এনেকুৱাই দুইটা ধাৰা নিজৰ মাজত বৰ্তিছিল জ্যোতিপ্ৰসাদ, বিষ্ণুৰাভা, অম্বিকাগিৰীৰ। কিন্তু আৰু কিমানজন আছিল? তাতোকৈ জৰুৰী কথাটো হ’ল, আজি কিমানজন আছে? সাহিত্যিক, গায়ক, অভিনেতা, বিজ্ঞানী, খেলুৱৈ, আদি ৰূপে বিখ্যাত হৈ সামাজ-ৰাজনৈতিক চিন্তাতো অতিশয় তীক্ষ্ণতা প্ৰকাশিত হোৱা মানুহৰ অভাৱে এটা জাতিক কোঁঙা কৰে।

(৭২)

যোৱাবাৰ সাহিত্য অকাডেমী বঁটা ঘোষণা হোৱাৰ পাছত লগৰ ল’ৰা এজনে কৈছিল, “তই অভিজিৎ বৰাৰ গল্প পঢ়িছনে? এই ল’ৰাটোৱে অতি কম বয়সতে বহুত আদৰ পাইছে। অতি দক্ষ হয়।” আৰু কৈ লৈ তেওঁ মোক গল্প এটা পঢ়িবলৈ দিলে। লগৰ মানে তেওঁ এজন অভিযন্তা, পেছাত এখন ইঞ্জিনিয়াৰিং কলেজৰ অধ্যাপক, কিন্তু সাহিত্যত ৰাপ বেছি, নিজেও বাতৰি-কাকতত মাজে মাজে দুই-এটা গল্প লিখে।

অভিজিৎ বৰাই ‘ডেউকা কোবাই যায়’ গল্পপুথিখনৰ বাবে যোৱাবাৰ সাহিত্য অকাডেমী যুৱ বঁটা লাভ কৰিছিল। মই ইতিমধ্যে তথ্যখিনি দেখিছিলোঁ যে তেওঁৰ কিতাপখন নিৰ্বাচিত হৈছে সৰ্বসন্মতভাবে। মনোনয়ন লাভ কৰাসকলৰ দুই-এটা লেখা পূৰ্বতে পঢ়িছিলোঁ, সেইসকলো কম নহয়, তথাপি তাৰে মাজত সেইখন কিতাপ সৰ্বসন্মতভাবে নিৰ্বাচিত হোৱাটোৱে দৃষ্টি টানি লৈ গৈছিল। লগৰজনে মোক পঢ়িবলৈ দিয়া গল্পটো আছিল ‘ডেউকা কোবাই যায়’। মই গল্পটো পঢ়িলোঁ। তেওঁ যিখিনি কথা লিখিছে সেইখিনি দেখা বা জনা কথা। হয়তো সকলো পাঠকেই দৈনন্দিন দেখা, শুনা বা জনা কথা। কিন্তু পঢ়ি শেষ কৰি মোৰ উশাহ ক্ষন্তেক সময়ৰ বাবে যেন স্তব্ধ হৈ গ’ল। গল্পটো গল্পকাৰে যেনেকৈ লিখিছে, কেইজনে লিখিব পাৰিব তেনেকৈ? কোনে কোনে লিখিব পাৰিব তেনেকৈ? সেই প্ৰশ্নয়েই গল্পকাৰৰ পিনে টানি লৈ গ’ল এজন পাঠকক।

আনহাতে, এইবাৰ সাহিত্য অকাডেমী যুৱ বঁটা লাভ কৰিছে ‘চকী আৰু অন্যান্য গল্প’ৰ বাবে প্ৰদ্যুম্ন কুমাৰ গগৈয়ে। এইখন গ্ৰন্থও নিৰ্বাচিত হৈছে সৰ্বসন্মতভাবে। নিৰ্বাচকৰ নামেও অলপ বিস্মিত কৰিলে। তেওঁৰ সুকীয়া ধৰণৰ বিষয়ে আলোচনা শুনি আহিছিলোঁ, আৰু নিজে যি দুই-এটা লেখা পঢ়িছিলোঁ তাত কিছু বেলেগ গঠন একোটা পাইছিলোঁ। সেয়েহে গ্ৰন্থখন গ্ৰন্থমেলাত কিনিবলৈ লিষ্টত ৰাখি থৈছিলোঁ, কিন্তু আৰু ৰৈ থাকিবলৈ মন নগ’ল, অনলাইন কিনি পেলালোঁ। অভিজিৎ বৰাৰ গল্পৰ ক্ষেত্ৰত পাঠক ৰূপে যিটো ভাবে আচ্ছন্ন কৰি পেলাইছিল, প্ৰদ্যুম্ন কুমাৰ গগৈৰ গল্পইয়ো একেদৰে আচ্ছন্ন কৰি পেলাইছে। কিন্তু দুয়োজন পৃথক পৃথক।

প্ৰিয় গল্পকাৰ কোন বুলি ক’লে মনলৈ আহে ক্ৰমে সৌৰভ কুমাৰ চলিহা, অপূৰ্ব শৰ্মা, সঞ্জীৱ পল ডেকা (তুলনামূলকভাবে নতুন), …………। আনহাতে, অভিজিৎ বৰা আৰু প্ৰদ্যুম্ন কুমাৰ গগৈৰ দৰে গল্পকাৰসকলে গল্পকাৰৰ জীৱনটো আৰম্ভ কৰিছেহে, তথাপি একোখনি সুন্দৰ ঘাঁত আৰু গম্ভীৰ পদধ্বনিৰে তেওঁলোকৰো প্ৰৱেশ ঘটে এই তালিকাত। হয়তো তেওঁলোকৰ গল্প আৰু অধিক নিটোল হৈ গৈ থাকিব, আগন্তুক এটা দশকত হয়তো মিকেলাএঞ্জেল’ৰ ডেভিদৰ দৰে…।

(৭৩)

আমি ব্যৱহাৰ কৰি থকা কম্পিউটাৰ, মোবাইল, ইণ্টাৰনেট আদিত প্ৰত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষভাবে এক বৃহৎ অৱদান থকা মানুহ এজনৰ নাম হ’ল ডেনিছ ৰিৎসী। সেই ডেনিছ ৰিৎসী বৃদ্ধ অৱস্থাত এদিন অকলে এটা কোঠালীত মৃত্যু হৈছিল, আৰু সাধাৰণ মানুহ বা তেওঁৰ বিদ্যায়তনিক প্ৰতিষ্ঠানৰ মানুহে খবৰ পাইছিল তিনিদিনমানৰ পাছত, তাকো সৰুকৈ এটামান বাতৰিহে ওলাইছিল। সেই ডেনিছ ৰিৎসীয়ে সৃষ্টি কৰা তাত্ত্বিক বিষয়-বস্তু প্ৰয়োগ কৰি কম্পিউটাৰ আৰু মোবাইল আদিৰ জগতখন সলনি কৰি পেলাইছিল ষ্টিভ জবছ নামৰ এজন মানুহে। আৰু ষ্টিভ জবছৰ মৃত্যুত গোটেই বিশ্বত হুৱাদুৱা লাগিছিল, সংবাদ জগতত দখল কৰিছিল হেজাৰ-বিজাৰ শিৰোনাম। ডেনিছ ৰিৎসী আৰু ষ্টিভ জবছৰ এই শেষ পৰিণামৰ তুলনাও তেওঁলোকৰ দৰেই বহুচৰ্চিত বা বিখ্যাত। ষ্টিভ জবছৰ তত্ত্বাৱধানত নিৰ্মিত সঁজুলি apple মোবাইল আজিও মানুহে হাতে হাতে ল’ব বিচৰা এক ষ্টেটাছ চিম্বল।

এইদৰে মানৱ জাতিক আমি তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰোঁ। প্ৰথমভাগে তত্ত্ব সৃষ্টি কৰে, দ্বিতীয়ভাগে প্ৰয়োগ কৰে, আৰু আনভাগে সেই তত্ত্বৰ প্ৰয়োগৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা বস্তু উপভোগ কৰে। বৰ্তমান বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তিৰ জগতখনত যিবোৰ কাম হৈ আছে, সেইবোৰ কেৱল প্ৰায়োগিক কামেই নহয়। যিবোৰ প্ৰায়োগিক কাম হৈ আছে, সেইবোৰৰ মূল তত্ত্ববোৰ নিৰ্ণিত হৈছিল যুগ যুগ আগতে, কিছুমান কেইবাশ বছৰ আগতে। একেদৰেই আজিও অলেখ তাত্ত্বিক কাম হৈ আছে, যিবোৰৰ প্ৰয়োগ ঘটিব হয়তো এশ বছৰৰ পাছত, পাঁচশ বছৰৰ পাছত, তিনি হেজাৰ বছৰৰ পাছত, বা কোনেও প্ৰয়োগ ঘটাব নোৱাৰিবও পাৰে। কি কি তত্ত্ব আজি বিকশিত হোৱাৰ ফলত এশবছৰৰ পাছত অদ্ভূত একোটা সঁজুলি উৎপন্ন হ’ব, সেয়া কোনেও নাজানে। যেনেদৰে গ্ৰাহাম বেলে টেলিফোনটো সাজি লৈ সেইটোৰ ৰিং শুনি শুনি যেতিয়া অতিষ্ঠ হৈ উঠিছিল, তেতিয়া তেওঁ সমুলি ভবা নাছিল যে মানুহৰ হাতৰ মুঠিত মোবাইল বুলি কিবা এটাও এদিন থাকিবগৈ, যিটোৰে কেৱল কথা পতাই নহয়, আন অলেখ কাম কৰিব পৰা যাব।

মোৰ মনত আটাইতকৈ অধিক সন্মান অহা মানুহবোৰ হৈছে সেই প্ৰথমভাগ মানুহ, যিসকলে তত্ত্ব সৃষ্টি কৰে। সৰু-বৰ যিয়েই নহওক লাগিলে। সকলো বিদ্বান মানুহেই অতি সন্মান কৰা মানুহবোৰ হৈছে এই তাত্ত্বিক জগতৰ মানুহবোৰ, কিন্তু সাধাৰণ মানুহৰ মাজত তেওঁলোক আৰু তেওঁলোকৰ কৰ্ম প্ৰায়েই অপৰিচিত হৈ থাকি যায়। তাত্ত্বিক জগতৰ এজন মানুহ Kurt Gödel ৰ বিষয়ে সুৰেন্দ্ৰ নাথ মেধিয়ে (সৌৰভ কুমাৰ চলিহা) যেতিয়া অসমীয়া ভাষাত প্ৰথম প্ৰবন্ধ লিখিবলৈ লৈছিল, তেতিয়া সেই যুগৰ আটাইতকৈ বিখ্যাত বিশ্বকোষ Encyclopaedia Britannica তেই একো বিচাৰি পোৱা নাছিল। সেই তিনিটা ভাগৰ দ্বিতীয়ভাগ মানুহো নিসন্দেহে অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ, কিন্তু তৃতীয়ভাগ হ’বলৈ চিম্পাঞ্জীতকৈ বৰ বেছি উন্নত হোৱাৰ প্ৰয়োজন নাই। তেন্তে প্ৰশ্ন আহি যায় যে তত্ত্ব কিহৰ বাবে? চৃড়ান্ত বিচাৰত তাকটো কোনোবাই উৎপাদিত বস্তু ৰূপে উপভোগ কৰিবই লাগিব? ধৰাহওক, ২০৯৯ চনত চুকুমুকু নামৰ এটা বস্তু উৎপাদিত হৈছে, তাক ল’ব পৰাটো হৈ পৰিছে ষ্টেটাছ চিম্বলৰ যুঁজ। কোনোবাই কৈছে মোৰ চুকুমুকুটো দামী, কোনোবাই কৈছে মোৰ চুকুমুকটো ধুনীয়া, কোনোবাই কৈছে তাৰ চুকুমুকুটো ধুনীয়া হ’লে কি হ’ব পানীত পৰিলে ওপঙি যায়, আন কোনোবাই কৈছে অমুকৰ চুকুমুকুটোৱে পানীত ওপঙিলে কি হ’ব তমুকৰ চুকুমুকুটোৱে কিন্তু উৰিবও পাৰে। আজি অদ্ভূত যেন লগা আৰু ভৱিষ্যতে আহি থকা সেই বস্তুটো উপভোগৰ বাবে সেই যুঁজখনৰ বাবেইতো প্ৰায়োগিক-বিজ্ঞানৰ মানুহখিনি কাম কৰিবলৈ সুবিধা পাইছে? আৰু প্ৰায়োগিক-বিজ্ঞানৰ মানুহখিনিয়ে কামত খটুওৱা বাবেইতো তত্ত্বৰ স্থান আছে? গতিকে তত্ত্বৰ স্থান সেই উপভোগৰ চিম্পাঞ্জী-যুঁজখনেই নিৰ্ণয় কৰে নেকি? তত্ত্বৰ মূল্য কেৱল সিমানেই নেকি? আচলতে, আজিৰ পৃথিৱীত কোনেও এই তিনিওভাগ মানুহৰ মাজত সীমাৰেখা টানিব নোৱাৰে। এই সীমাৰেখা ধূসৰ। তথাপি, এই কথাও সত্য যে তত্ত্ব কেৱল তাৰ প্ৰয়োগৰ ফলত উৎপাদিত বস্তু উপভোগৰ বাবেই যে বৰ্তি আছে তেনে নহয়, ই হৈছে পৰম সত্যৰ সন্ধানৰ এক মূৰ্ত প্ৰকাশ।

(৭৪)

স্প’কেন ইংলিছৰ কেন্দ্ৰ সকলোতে গঢ়ি তোলক

অসমীয়া মাধ্যম – ইংৰাজী মাধ্যম, এই সমস্যাটো দূৰ কৰাৰ এটা উপায় আছে। সেই উপায়টোলৈ যোৱাৰ আগতে আমি এটা কাহিনী শুনি লোৱা ভাল হ’ব।

এক-ডেৰ দশকৰ পূৰ্বে মহাবিদ্যালয়বোৰৰ কাষে-পাশে কিছুমান কম্পিউটাৰ প্ৰতিষ্ঠান গঢ়ি উঠিছিল। প্ৰতিষ্ঠানবোৰ আমাৰ স্কুল-কলেজবোৰৰ ক্লাছ-ৰুমৰ দৰে নাছিল। তাত চিকচিকীয়া টাইলছ লগোৱা থাকে। টাইলছ নহ’লেও ৰং-বিৰঙৰ পানী-কাপোৰ (কাৰ্পেট) একোখন হ’লেও ফ্ল’ৰত পাৰি থোৱা থাকে। চেণ্ডেল খুলি ভিতৰলৈ সোমাব লাগে। ফলত এটা অন্ধবিশ্বাসো বিয়পিছিল যে কম্পিউটাৰ থকা কোঠালৈ চেণ্ডেল পিন্ধি গ’ল কম্পিউটাৰত ভাইৰাছ লাগে, তাৰ বাবে দামী এণ্টি-ভাইৰাছ লগাব লগা হয়। বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তিৰ উন্নতিয়েও যে কিছুমান নতুন অন্ধবিশ্বাস সৃষ্টি কৰিব পাৰে, সেইটো আছিল তাৰে এক উত্তম উদাহৰণ। তেনেকুৱা কোনোবা এটি প্ৰতিষ্ঠানৰে ছাৰ এজনক আমি সমগ্ৰ কম্পিউটাৰ জগতখনৰ এজন জিনিয়াছ বুলি গণ্য কৰিছিলোঁ। আমি জানিবলৈ চেষ্টা কৰিছিলোঁ যে তেওঁ কেনেদৰে ক’ত কি পঢ়ি কম্পিউটাৰ জগৰত এনে উচ্চতৰ পৰ্যায়ত উপনীত হৈছে। কিন্তু তাৰ উত্তৰটো আমি পাবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিলোঁ। আমাৰ শিক্ষাগুৰুসকলতকৈ তেওঁলোকক পৃথক পৃথক যেন লাগিছিল। হয়তো কম্পিউটাৰ জগতৰ মানুহ বাবেই তেওঁলোকৰ গাত আমাৰ শ্ৰদ্ধাৰ শিক্ষাগুৰুসকলতকৈ সেই অলপ পৃথক ৰূপ আছে বুলি আমি মনতে ধৰিছিলোঁ।

এদিন লগৰ ছোৱালী এজনীয়ে ক’লে, “আমি যে তেওঁক ছাৰ ছাৰ বুলি কৈ থাকোঁ, আমাৰ দাদাই কি কৈছে জাননে– “সেইটো কাঠ-বেপাৰীহে আছিল, একো নাজানে কম্পিউটাৰৰ, অকল ফটো মাৰি বা ভিডিঅ’ কৰি কম্পিউটাৰটোত চলাব জানে, এমএছ অফিচটো জানে। দাদা বুলি মাতিবি, কি ছাৰ ছাৰ বুলি মাত তাক! এতিয়া কম্পিউটাৰৰ বেপাৰ ভাল কাৰণে কম্পিউটাৰৰ দোকান দিছে।” মোৰ আচৰিত লাগি গৈছে শুনি, কিন্তু হয় কথাটো।” সেই কথাটো শুনি লগে লগে আমাৰো চকু থৰ হৈ গ’ল।

এতিয়া, গুৰুত্বপূৰ্ণ কথাটো হ’ল– এই প্ৰতিষ্ঠানসমূহে গোটেই অসমত এটা জাগৰণ আনিলে, মানুহৰ মনলৈ এটা আত্মবিশ্বাস আনিলে। কম্পিউটাৰ ব্যৱহাৰ কৰি কৰিব পৰা সৰু-সুৰা কামবোৰৰ সম্পৰ্কে সাধাৰণ মানুহৰ মনতো একোটা ধাৰণা গঢ়ি উঠিল। কম্পিউটাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তাকো মানুহে বুজি পালে। লগতে এই কথাও মানুহে বুজিব পৰা হ’ল যে কম্পিউটাৰ-মেকানিক আৰু কম্পিউটাৰ-অভিযন্তা দুটা বেলেগ বস্তু। ডিটিপি কৰা আৰু প্ৰগ্ৰেম কৰা — দুটা পৃথক পৃথক কাম। ফটোশ্বপ কৰা আৰু মেথেমেটিকা কৰা — এইবোৰ সুকীয়া সুকীয়া কথা।

ঠিক একেদৰেই সমগ্ৰ অসমত এটা নতুন জাগৰণ অহা প্ৰয়োজন যাতে প্ৰতিটো তিনিআলি-চাৰিআলিত spoken English ৰ প্ৰতিষ্ঠান কিছুমান গঢ়ি উঠে। যেনেদৰে স্কুলীয়া ল’ৰা-ছোৱালীক অভিভাৱকে ছবি-স্কুল, সাঁতোৰ-স্কুল, মিউজিক-স্কুল আদিলৈ এনেই হ’লেও দুদিনমান লৈ যায়, যাৰ দ্বাৰা ছাত্ৰ-ছাত্ৰী অলপ হ’লেও উপকৃত হয়, ঠিক তেনেকৈ অভিভাৱকে সন্তানক spoken English ৰ স্কুললৈ লৈ যোৱাটো এটা কাম হৈ পৰাৰ পৰিৱেশ এটা আহিব লাগে।

যিখিনি ইংলিছৰ প্ৰয়োজনীয়তাক লৈ সদায় বিতৰ্ক বা আলোচনা হৈ থাকে, সেইখিনিৰ বাবে এলিয়টৰ কবিতা জনাৰ প্ৰয়োজন নাই, বা গেব্ৰিয়েল মাৰ্কেজৰ উপন্যাস বুজাৰো দৰকাৰ নাই। তেনেকুৱা বস্তু পাঠ্যপুথিত থাকেই, সেইখিনিয়ে ইংৰাজী সাহিত্যৰ সম্পৰ্কে নিশ্চয়কৈ ধাৰণা এটা দিয়ে। কিন্তু আমাৰ শিক্ষা-ব্যৱস্থাই তাৰ জৰিয়তে ইংৰাজী ভাষাটো নিচেই কম সংখ্যককহে শিকাব পাৰে। ভাষাটো শিকাৰ বাবে প্ৰয়োজন অতি সামান্য অন্য কিছু কথাৰহে। বিশেষকৈ এটা আত্মবিশ্বাস, আৰু অভ্যাস। যিখিনি দিব পাৰিব spoken English ৰ স্কুল ৰূপে আহিব পৰা সেই জাগৰণটোৱে। তেতিয়া প্ৰতিখন ইংৰাজী মাধ্যমৰ স্কুল উঠি গ’লেও বিশেষ একো অসুবিধা নাথাকিব।

(৭৫)

(৭৬)

(৭৭)

(৭৮)